جلسه 18: سرّ شروع كردن سوره با حمد

موضوع: سرابتدا به حمد:
حقیقت حمد اظهار صفات
شروع کتاب تکوین (آفرینش) و کتاب تدوین (قرآن) با حمد الهی
معرفت به مبدأ و معاد و کیفیت سیر بین آنها در سوره حمد

فیلم جلسه هجدهم

صوت جلسه هجدهم

شروع هر کاری با حمد

بحثی که امشب در مورد آن صحبت خواهیم کرد این است که ابتدای سخن هر گوینده‌ای با حمد خداست. چه حقیقتی در حمد است که این خصوصیّت را دارد؟ حمد یعنی اظهار صفات محمود، محمود در این مقام خدای متعال است که شما اظهار صفات خدا را به زبان می‌آورید و خدا را ستایش می‌کنید به خاطر تمام اسماء و صفاتش.

در جلسات قبل گفته شد ما در علم اخلاق باید متوجه این مسأله باشیم که وقتی صحبت از حمد خداست، حمد را فقط به حمد گفتاری خلاصه نکنیم، بلکه باید به حمد در وادی عمل برسیم. وقتی ما خدای متعال را به خاطر اوصافش همچون رأفت و رحمت و علم و قدرت ستایش می‌کنیم باید این صفات را در وجود خود هم پیاده کنیم.

مهمترین چیزی که شاید بتوان گفت علت برای خلقت عالم و آدم بوده چیست؟ در آیه شریفه داریم جن و انس برای عبادت آفریده شده‌اند: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ»(ذاریات:56) و همین عبودیت به معرفت تفسیر شده است و معرفت مقدمه عمل است.گفته شده که «لیعبدون» و عبدودیت یعنی «لیعرفون» یعنی شما خلق شدید برای اینکه خدا را بشناسید، خلق شدید برای اینکه صفات خدا را اظهار کنید، نه فقط با زبان بلکه صفات خدا را در زندگی خود پیاده کنید و به آن عمل کنید که این اظهار عملی حمد خیلی بالاتر از اظهار قولی است.

آغاز کتاب تکوین(آفرینش) و تدوین(قرآن) با حمد

با توجه به این مقدمه می‌خواهیم به این نکته توجه کنیم که خدای تبارک و تعالی دو تا کتاب دارد یک کتاب آفرینش و دیگری کتاب قرآن. زیبایی مطلب در این است که خدای متعال هر دو کتاب را با حمد آغاز کرده است.

کتاب آفرینش با حقیقت حمد آغاز شده است که همان شخصیت و موجودی است که حمد را در خود عملی کرده است. یعنی همۀ صفات خدا را در خود پیاده کرده و مظهر همه صفات خداوند متعال شده است. حال می‌پرسیم این حقیقت و شخصیت چه کسی است که مظهر همه صفات خدا شده است؟ قبل آن می‌پرسیم برترین موجود در دستگاه آفرینش چه کسی است؟ جنّ یا مَلَک یا انسان کدام بالاتر است؟شما طبیعتاً جواب خواهید داد که انسان، خدای متعال همه اینها را برای انسان آفریده است. حال می‌پرسیم در میان این انسان‌ها چه کسانی مقامشان از بقیه بالاتر است؟ انبیاء از همه بالاترند و اشرف انبیاء پیغمبر اکرم حضرت محمد بن عبدالله $ است. در اینجا می‌گوئیم که خداوند کتاب آفرینش را با اشرف موجودات یعنی پیغمبر اکرم$ شروع کرده است. این متّفق القول بین شیعه و اهل سنت است. هر دو روایت کرده‌اند که  اول چیزی که خدای متعال خلق کرد وجود مقدس پیغمبر اکرم$ بوده‌اند. البته منظور خلقت جسمانی‌ ایشان نیست بلکه حقیقت نورانی، آن حقیقتی که حقیقت روح ایشان است یا به تعبیر بعضی روح روحشان، آن اولین مخلوق خداست. به عبارت دیگر خدای متعال دفتر آفرینش و کتاب خلقت خود را با مخلوقی شروع کرد که مظهر تمام اسماء و صفات خودش است.

اتحاد اهل بیت( با پیغمبر اکرم$

 نکته دیگر اینکه بین وجود مقدس پیغمبر خدا$ با اهل بیت( و تمام کسانی که مانند این بزرگواران تمام وجودشان محل ظهور اخلاق و صفات الهی شده است، یک نوع اتحاد و یگانگی برقرار است. در مورد اتحاد پیغمبر اکرم$ با امیرالمؤمنین روایات بسیاری داریم هم شیعه و هم اهل سنت نقل کرده‌اند. مثلاً در مورد آیه مباهله  زمخشری که از مفسرین اهل سنت است (که لقبش جارالله است یعنی همسایۀ خدا، این لقب را به این دلیل به ایشان داده‌اند که مدت زیادی در مکه و کنار خانه خدا اقامت داشت.) و فخر رازی در کتاب تفسیریش می‌گویند مراد از «أنفسنا» در آیه شریفه وجود مقدس امیرالمؤمنین% است. این بالاترین فضیلت امیرمؤمنان% است که ایشان نفس پیغمبر خدا$ است. در مورد اتحاد حضرت زهراء& با پیغمبر خدا$ خود اهل سنت از پیغمبر$ نقل کرده‌اند که حضرت فرمودند: «وَ هِی قَلْبِی وَهِی روُحِی التی بَینَ جَنْبِی». در مورد اتحاد امام حسن و امام حسین’ با پیغمبر خدا هم روایاتی داریم. مثلاً در مورد حضرت سیدالشهدا% روایت معروفی است که همه شنیده‌اید، هم در کتب شیعی و هم در کتب اهل سنت این روایت نقل شده است: «حُسَيْنٌ مِنِّی وَ أَنَا مِنْ حُسَيْنٍ أَحَبَّ اللَّهُ مَنْ أَحَبَّ حُسَیْناً» این در معتبرترین کتب اهل سنت به سند صحیح نقل شده است. از این روایت استفاده می‌شود که از دو جهت اتحاد برقرار است و در ادامه می‌فرماید خدا دوست دارد آن کسی که حسین% را دوست داشته باشد. محبت خدا روی محور امام حسین% است.

پیغمبر اکرم حامدترین و محمودترین موجود عالم خلقت

 پس باید با این نگاه به سوره حمد نظر کرد. خداوند کتاب آفرینش را با حمد یعنی وجود مقدس پیغمبر اکرم$ شروع کرده است، روی این جهت نام پیغمبر اکرم باید احمد و محمد$ باشد، چون حقیقتشان حامدترین مخلوق خداست. حامدترین است چون  ازهمه بیشتر حمد خدا را کرده است و از آن طرف محمودترین و محمد است چون خدای متعال از همه بیشتر ایشان را ستایش کرده است. محمد یعنی ستوده شده، که ستوده‌ترین مخلوق خدای متعال وجود مقدس پیغمبر اکرم$ است. پس از همه بیشتر حمد خدا را کرده است و از همه بیشتر مورد ستایش خدا قرار گرفته است.

پس دفتر خلقت و آفرینش خدای متعال باید با وجود نازنینی شروع شود که تمام صفات و اخلاق الهی در او عملی شده است. و از طرف دیگر قرآن هم که کتاب تدوین خداست با سورۀ حمد شروع می‌شود. در جلسه قبل  این روایت را خواندیم که پیغمبر اکرم$ فرمودند: «خُصِّصتُ بِفَاتِحَةِ الکِتاب»^[1]  یعنی سورۀ فاتحة الکتاب مخصوص پیغمبر خداست، چرا اینگونه است؟ چون حقیقت وجود پیغمبر خدا$ حمد است، پس سورۀ حمد هم مخصوص ایشان می‌باشد. پس هم کتاب تکوینی یعنی خلقت و هم کتاب تدوینی یعنی قرآن باید با حمد آغاز گردد. یک لطافتی در ربط بین کتاب خلقت و کتاب قرآن و بین سورۀ حمد و وجود پیغمبر اکرم$ است.

پیغمبر خدا$ در روز قیامت لواء و پرچمی دارند که در مورد آن فرموده‌اند: «آدَم وَ مَن دُونَه تَحتَ لِوَائی» یعنی حضرت آدم% و همه آنهائی که دون آدم هستند یعنی بعد از حضرت آدم به عالم خلقت آمد‌ه‌اند، همه اینها تحت این لوای من هستند. حال اسم لوائشان و پرچمشان چیست؟ لواء الحمد، لواء پیغمبر خدا$ لواء حمد است. نامشان پیغمبر خدا$ از حمد مشتق شده و لوائشان لواء حمد است، سوره فاتحه که سوره حمد است نیز مختصّ به ایشان است.

مضمون کلی سورۀ حمد

در مورد مضمون سوره حمد یک نکته‌ای عرض کنم خدمت دوستان. حکمت  را به معرفت به مبدأ و معاد و کیفیت سیر بین مبدأ و معاد تعریف کرده‌اند. این یکی از تعاریف حکمت است، یعنی مبدأت و معادت و سیر بین این دو را بشناسی، یعنی بدانی از کجا آمده‌ای و به کجا خواهی رفت و در این بین چه کار باید انجام دهی، «إِنَّا لِلَّٰهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ». حال به سورۀ حمد توجه کنید. ابتدای سورۀ حمد چیست؟ از مبدأ شروع می‌شود، از اسم الله و رحمن و رحیم و بعد به حمد خدا یعنی اظهار صفات خدا رب العامین است می‌رسد

 بعد از آن به معاد می‌رسیم «مَالِکِ یَوْمِ الدِّین» بعد از شناخت مبدأ بدان که قیامت و معادی هم هست. این هم معرفت معاد. حالا بین این مبدأ و معاد چگونه سیر کنیم؟ باید در عبودیّت اخلاص داشته باشی «ایّاکَ نَعْبُدُ» اخلاص در عبودیت و عبودیت را منحصر در خدای متعال کردن، کیفیت سیر را مشخص می‌کند. بعد به استعانت می‌رسد «ایّاکَ نَسْتَعین» یعنی در یاری خواستن فقط از خدا یاری بخواه، همۀ قدرت‌ها را از خدا بدان و از او یاری بخواه. خودت را عبد خدا بدان. وقتی عبد خدا شدیم یعنی من هیچ چیزی از خود ندارم، هر چه دارم و ندارم برای خدای متعال است. همه هستی من مال خداست.

مقدم کردن «ایاک» بر «نعبد» و «نستعین» در بلاغت گفته‌اند که مفید حصر است و این حصر خلوص و اخلاص را می‌رساند که هیچ چیزی غیر از تو را عبادت نمی‌کنم و از هیچ کسی غیر از تو مدد و یاری نمی‌جویم. این شرح کیفیت سیر بین مبدأ و معاد است.

بعد هم نوبت به دعا می‌رسد:«اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيم» من را هدایت کن به آن راه مستقیم، یعنی سیر بین مبدأ و معاد صراط مستقیم است. از خدا می‌خواهیم و درخواست داریم که خدایا مرا به راه مستقیم هدایت کن.

بعد اشاره می‌کند که در اینجا سه تا راه هست: «صِراطَ الَّذينَ أَنعَمتَ عَلَيهِم غَيرِ المَغضوبِ عَلَيهِم وَلَا الضّالّينَ» یکی صراط آنهائی که خدا به آنها نعمت داده است، یکی هم آنهائی که گمراه شدند و یکی هم آنهائی که نه فقط گمراه شدند اصلاً خدا به آنها غضب کرده است. آنها کسانی هستند که با بدی‌ها خو گرفته و از بدی خوششان می‌آید، میل به قتل و فساد و غارت در زمین دارند. خدا آنها را دوست ندارد و ما در این سورۀ از خدا می‌خواهیم که خدایا ما را در مسیر کسانی قرار بده که به آنها نعمت دادی نه کسانی که به آنها غضب کرده‌ای و نه گمراهان. إن شاء الله خدای تبارک وتعالی ما را با این مضمون جامع یعنی معرفت مبدأ و معاد و کیفیت سیر بین این دو آشنا کند و در این مسیر همراه با خوبان خدا به طرف خدا حرکت کنیم.

---

[1]. «خصّصت‏ بفاتحة الكتاب و خواتيم البقرة و أعطيت جوامع الكلم» مشارق أنوار اليقين في أسرار أمير المؤمنين عليه السلام، ص51.