روایت اول:
عَنْ سُفْيَانَ بْنِ السَّعِيدِ الثَّوْرِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ علیه السلام: يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا مَعْنَى قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ: الم وَ المص وَ الر وَ المر وَ كهيعص وَ طه وَ طس وَ طسم وَ يس وَ ص وَ حم وَ حم عسق وَ ق وَ ن.
قَالَ صلی الله علیه و آله و سلم: … أَمَّا ن فَهُوَ نَهَرٌ فِي الْجَنَّةِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اجْمُدْ فَجَمُدَ فَصَارَ مِدَاداً ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْقَلَمِ: «اكْتُبْ» فَسَطَرَ الْقَلَمُ فِي اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ مَا كَانَ وَ مَا هُوَ كَائِنٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ.
فَالْمِدَادُ مِدَادٌ مِنْ نُورٍ وَ الْقَلَمُ قَلَمٌ مِنْ نُورٍ وَ اللَّوْحُ لَوْحٌ مِنْ نُورٍ.
وَ قَالَ سُفْيَانُ: فَقُلْتُ لَهُ: يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ! بَيِّنْ لِي أَمْرَ اللَّوْحِ وَ الْقَلَمِ وَ الْمِدَادِ فَضْلَ بَيَانٍ وَ عَلِّمْنِي مِمَّا عَلَّمَكَ اللَّهُ.
فَقَالَ علیه السلام: يَا ابْنَ سَعِيدٍ لَوْ لَا أَنَّكَ أَهْلٌ لِلْجَوَابِ مَا أَجَبْتُكَ، فَنُونٌ مَلَكٌ يُؤَدِّي إِلَى الْقَلَمِ وَ هُوَ مَلَكٌ وَ الْقَلَمُ يُؤَدِّي إِلَى اللَّوْحِ وَ هُوَ مَلَكٌ وَ اللَّوْحُ يُؤَدِّي إِلَى إِسْرَافِيلَ وَ إِسْرَافِيلُ يُؤَدِّي إِلَى مِيكَائِيلَ وَ مِيكَائِيلُ يُؤَدِّي إِلَى جَبْرَئِيلَ وَ جَبْرَئِيلُ يُؤَدِّي إِلَى الْأَنْبِيَاءِ وَ الرُّسُلِ.[1]
سفيان ثورى گويد: به جعفر بن محمّد بن علی بن حسین بن ابیطالب علیهم السلام عرض كردم: يا ابن رسول اللَّه چيست معناى اینکه خداوند فرموده: «الم و المص و الر و المر و كهيعص و طه و طس و طسم و يس و ص و حم و حمعسق و ق و ن»؟
امام صادق علیه السلام فرمود: … «ن- نون-» نهرى در بهشت است كه خداوند آن را فرمود: «جامد شو!» پس آن نهر مدادی شد و سپس به قلم فرمود: «بنويس»، بلافاصله، قلم در لوح محفوظ، آن چه تا كنون بوده و آن چه پس از اين به وجود خواهد آمد نگاشت، مركّب و جوهر او نور بود، و قلم نيز از نور، و لوح نيز تكّهاى از نور است.
سفيان گفت: عرض كردم: كار لوح و قلم و جوهر را برايم واضحتر تشريح فرمائيد، و از علومى كه خدا به شما آموخته است به من ياد دهيد.
فرمود: يا ابن سعيد اگر شايسته پاسخ نبودى جوابت را نمىگفتم، پس «نون» فرشتهاى است كه خود را به قلم مىرساند و قلم نيز فرشتهاى است كه خود را به لوح مىرساند، و آن نيز فرشتهاى باشد كه وحى را به اسرافيل رسانده، و او به ميكائيل مىرساند و وى نيز به جبرئيل و جبرئيل هم به پيامبران خدا- صلوات اللَّه عليهم- مىرساند.[2]
بیان روایت:
در این روایت نکاتی نهفته است:
نکتۀ اول: «نون وقلم» در این روایت دو احتمال دارد:
احتمال اول: بر اساس برخی روایات «نون» پیامبرصل الله علیه و اله و سلم، و «قلم» أمیر مؤمنان علی علیه السلام می‌باشند، چرا که «نون» یکی از اسماء پیامبر صلّی الله علیه و آله می‌باشد، و قلم نیز بر وجود مقدّس امیرمؤمنان علیه السلام اطلاق می‌گردد.
احتمال دوم: مراد از «نون و قلم»، دو ملک از ملائکه می‌باشند که مخلوق خداوند هستند.
نکتۀ دوم: بعضی اعلام علمای امامیه، مرتبۀ «نون و قلم» را عالم جبروت می‌دانند.
بنابر نظر برخی اعیان بزرگان امامیه، در عالم جبروت سه مرحله وجود دارد: عقول مهیم، عقول طولیه، عقول عرضیه، ولی جمعی دیگر از اعلام، عالم جبروت را متشکل از عقول طولیه و عرضیه دانسته‌اند.
در تطبیق «نون و قلم» بر این عوالم نظراتی وجود دارد:
نظر اول: چه بسا «نون» در مرتبۀ عقول مهیّمین بوده و «قلم» عقل اول است که عقلی کلّی می‌باشد و در رأس عقول طولیّۀ عالم جبروت جای دارد. بنابر این نظر «لوح» عالم عقول عرضیّه است.
نظر دوم: «نون» عقل اول و قلم عقل دوم در سلسلۀ عقول طولیه است، و «لوح» عالم عقول عرضیّه است.
نظر سوم: «نون» نفس کلیّه است، و «قلم» عقل اول می‌باشد، و این نظر با روایتی مناسب است که دلالت دارد بر این که قلم پیش از نون خلق شده است و بعداً بیان آن خواهد آمد.
نکتۀ سوم: در تفسیر عالم «لوح» نیز اقوالی وجود دارد:
نظر اول: طبق بیان بعضی بزرگان علماء امامیه «لوح» عالم عقول عرضیّه است که در انتهای عالم جبروت قرار دارد و بعضی بزرگان از آن به «مُثُل افلاطونیّه» تعبیر می‌نمایند.
نظر دوم: بنابر نظر برخی دیگر «لوح» همان عالم نفوس کلیه است، که عالم ملکوت می‌باشد.
نظر سوم: بنابر نظر برخی مفسّران مراد از لوح در اینجا لوح محو و اثبات است که همان عالم مثال می‌باشد.
نکتۀ چهارم: اسرافیل و میکائیل و جبرائیل، که ملائکۀ مقرّب الهی هستند، علم وحی را از «نون و قلم و لوح» گرفته و به انبیاء الهی می‌رسانند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
[1].معاني الأخبار – الشيخ الصدوق – ص 22 – 23
[2]. معاني الأخبار- ترجمه محمدى، ج1، ص: 48