دوره جامع تفسیر قرآن

جلسه 16: خصوصیات سوره حمد

2) ام القرآن
3) ام الکتاب
4) اساس القرآن
5) سبع من المثانی
6) فاتحة الکتاب به ازاء قرآن
اشاره ای اجمالی به جمع آوری قرآن در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و ابتداء آن به سوره حمد به عنوان فاتحة الکتاب

فیلم جلسه شانزدهم

صوت جلسه شانزدهم

خصائص سورۀ مبارکه حمد

أمّ القرآن بودن سورۀ حمد

گفته شد که خداوند متعال در سورۀ مبارکه حمد خصوصیات خاصی قرار داده است. یکی از آنها این است که خدا سوره حمد را أمّ القرآن یعنی مادر قرآن قرار داده است. یعنی کأنّه کلّ قرآن کریم از این سورۀ حمد متولد شده باشد. این نکته بسیار مهم است. شیخ طوسی در وجه این تسمیه فرموده‌اند: « سُمِّيَت أُمُّ القُرآنِ لِتَقَدُّمِهَا عَلَى سَائِرِ القُرآنِ» یعنی چون بر سائر سُور قرآن مقدم است این سوره را أمّ القرآن نامیده‌اند. امّا بعضی بزرگان در این مقام گفته‌اند: از آن جهتی که قرآن با سورۀ حمد شروع می‌شود فاتحة الکتاب نامیده شده و أمّ القرآن بودن سرّ دیگری دارد. سورۀ حمد أمّ القرآن نامیده شده است چون علاوه بر تقدّم ظاهری، تقدم حقیقی هم دارد. البته ممکن است مراد شیخ طوسی هم همین باشد چون ایشان که جهت تقدم را نفرموده است که ما حمل کنیم بر تقدم ظاهری، کلام مطلق است. قرینه‌ای هم در کلام ایشان وجود دارد. شیخ طوسی در ادامه می‌فرمایند:«وَ تُسَمِّي العَرَبُ كُلَّ جَامِعٍ أَمراً أَو مُتَقَدِّمٍ لِأَمرٍ إِذَا كَانَت لَهُ تَوَابِعٌ تَتبَعُهُ» یعنی وقتی یک چیزی جامع امری باشد یا توابعی داشته باشد به آن مادر می گویند. با این تفسیر سورۀ حمد گویی جامع همۀ قرآن است. این تعبیر بسیار لطیفی است. کأنّه همۀ قرآن در دل سورۀ حمد وجود دارد و جامع تمام قرآن است.

نکتۀ بسیار مهمی که در جلسات آتی بیشتر در مورد آن صحبت خواهیم کرد این است که چگونه سورۀ حمد تمام قرآن را دربرگرفته است؟ در اینجا فقط اشاره‌ای کوتاه به این مطلب می‌کنیم: روایتی است که هم در کتب شیعه هست و هم بعضی از بزرگان اهل سنت آن را نقل کرده‌اند که تمام کتب سماوی در قرآن است و تمام قرآن در سوره حمد. طبق این نقل روشن می‌شود که سورۀ حمد تمام قرآن را دربرگرفته است و این مسأله یک مبنای علمی بسیار بزرگ است که بعداً دربارۀ آن صحبت خواهیم کرد.

برای هر چه بیشتر روشن و واضح شدن معنای أم القرآن می‌توان از خصائص دیگر مثل تعبیر أم القرآن هم استفاده کرد. أمّ الکتاب با أمّ القرآن تقریبا از یک مصدر است و به یک معنا تفسیر شده است. در روایت داریم پیغمبر اکرم$ به  جابر بن عبدالله انصاری می‌فرماید: : ای جابر، آیا می‌خواهی بهترین سوره‌ای که خداوند در کتابش نازل فرموده را به تو بیاموزم؟ جابر عرض کرد: «بله، پدر و مادرم به فدایت، بیاموز.» راوی می‌گوید: حضرت به او (الْحَمْدُ لله) یعنی امّ الکتاب را آموخت.[1]

همانطوری که می‌بینیم حضرت در این روایت از نام أمّ الکتاب برای سورۀ حمد استفاده می‌کنند.

سورۀ حمد اساس القرآن

یکی دیگر از خصائص سوره حمد اساس القرآن بودن این سوره است. در روایتی از ابن عباس نقل شده است: «أَنَّ لِكُلِّ شَي‏ءٍ أَسَاساً وَ أَسَاسُ القُرآنِ الفَاتِحَةُ وَ أَسَاسُ الفَاتِحَةِ (بِسمِ اللَّهِ الرَّحمَنِ الرَّحِيمِ)»[2] براى هر چيزی اساس و پايه‏اى است، و اساس قرآن، سورۀ فاتحه و اساس اين سوره، (بسم اللَّه الرحمن الرحيم) است. (در مورد اساس بودن بسم الله الرحمن الرحیم برای سوره حمد در جلسات بعد صحبت خواهیم کرد.)

اساس یعنی پایه، قرآن روی یک پایه‌ای استوار است که آن پایه سوره فاتحه است.

سورۀ حمد بإزاء قرآن

 تعبر دیگری که از خصائص قرآن شمرده شده و بسیار مهم است بإزای قرآن بودن سورۀ حمد است. این تعبیر فوق العاده مهم است. در روایتی که در کتب معتبر مثل امالی صدوق و عیون الاخبار، مجمع البیان و تفسیر امام عسکری% ذکر شده است، امیرمؤمنان% می‌فرماید از پیغمبر خدا$ شنیدم: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لِي: يَا مُحَمَّدُ$؛ (وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ)[3] فَأَفْرَدَ الِامْتِنَانَ عَلَيَّ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَ جَعَلَهَا بِإِزَاءِ الْقُرْآنِ الْعَظِيمِ».[4] یعنی خداوند عزّ و جلّ خطاب به من فرمود: يا محمّد؛ «وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ» (ما به تو، هفت آيه از مثانى و نيز قرآن عظيم را داديم) و اوّل با سورۀ حمد بر من امتنان فرمود و آن را در ازاء قرآن عظيم قرار داد.

خدا خطاب به پیغمبرش فرموده ما به تو سبعاً من المثانی و قرآن عظیم به تو دادیم. (سبع من المثانی هم یکی از نام‌های سورۀ حمد است که بعداً در مورد آن صحبت می‌کنیم) حال چرا تعبیر به سبع من المثانی شده است؟ سبع یعنی هفت و مثانی یعنی دو. هفت آیه‌ای که دو بار بر پیغمبر اکرم$ نازل شده است سوره حمد بوده است. بعضی معتقدند که اوّلین سوره‌ای که بر پیغمبر$ نازل شد سورۀ حمد بوده است و بعضی گفته‌اند سورۀ علق. زمخشری در کشافش از بسیاری از بزرگان نقل می‌کند که اوّلین سوره‌ای که نازل شده حمد بوده است و دلیلی هم که می‌آورد همین دو بار نازل شدن سورۀ حمد است. احتمال هم دارد که ابتداء خداوند متعال سورۀ حمد را نازل کرده و بعد از آن تنزیل قرآن شروع شده است، برخلاف آنچه امروزه معروف است که سورۀ حمد اوّلین سوره نازل شده بوده است.

علی أیّ حال در اینجا خدای تبارک و تعالی می‌فرماید ما آن سورۀ حمدی که هفت آیه دارد و دو بار نازل شده به تو دادیم و قرآن عظیم را به تو عطا کردیم. در این آیۀ سوره حمد که سبع المثانی است بإزای قرآن قرار داده شده است. یک طرف می‌فرماید سورۀ حمد دادیم و مقابل آن می‌فرماید قرآن عظیم دادیم، گویی قبل از قرآن سورۀ حمد داده شده یا آنقدر این سوره در نزد خدای تبارک و تعالی مهم و با عظمت است که بإزای قرآن قرار گرفته است. از پیغمبر اکرم$ روایت شده است: فَأَفْرَدَ الِامْتِنَانَ عَلَيَّ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَ جَعَلَهَا بِإِزَاءِ الْقُرْآنِ الْعَظِيمِ».[5] یعنی خدای تبارک و تعالی بر من  منت گذاشت به فاتحه الکتاب و فاتحه الکتاب را بإزای این قرآن عظیم قرار داده است. بإزاء یعنی برابر، بإزای قرآن یعنی برابر با قرآن. چه عظمتی در سوره حمد است که با تمام قرآن برابری می‌کند و این برابری یعنی چه؟ یعنی تمام حقائقی که خدای تبارک و تعالی در قرآن تفصیلاً بیان کرده است، اینها را به لسان اجمال در سوره حمد نهفته است، کانّه اجمال کل کتاب است.

در جلسه قبل عرض کردم اسم الله الاعظم در این سوره حمد هست. اسم الله الاعظم تمام اسماء خدا را شامل می شود، آن اسم بزرگ و اعظم خدا تمام اسماء پایین تر را دارد. در مورد اسم «الله» هم همین مطلب گفته شده است. می گویند تمام اسماء الهی در دل اسم «الله» هست.  سورۀ حمد هم چنین مثلی دارد. گویی تمام سُور قرآن در این سوره حمد هست. اینقدر این سوره عظمت داشته که خدا آن را بإازای قرآن قرار داده. «جَعَلَهَا بِإِزَاءِ الْقُرْآنِ الْعَظِيمِ» خدا او را بإزای قرآن عظیم قرار داده است که این یکی از فضائل بسیار بزرگ سوره حمد است.

فاتحة الکتاب  بودن سورۀ حمد

یکی دیگر از خصائص سورۀ حمد در همین روایتی که خوانده شد(علاوه بر بإزاء قرآن بودن) این است که سورۀ حمد فاتحة الکتاب است. در مورد این اسم نکته بسیار لطیفی است. فاتحه الکتاب یعنی آغاز کتاب. بعضی از بزرگان معتقدند که همین اسم فاتحة الکتاب که در مورد سورۀ حمد به کار رفته و پیغمبر اکرم$ فرموده‌اند: «فَأَفْرَدَ الِامْتِنَانَ عَلَيَّ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ»  قرینه‌ای روشنی است به اینکه قرآن در زمان پیغمبر خدا$  به صورت یک کتاب جمع آوری شده بوده است و سورۀ حمد هم اولین سورۀ آن.

یعنی سور نازله قرآنی به صورت پراکنده نبوده و جمع آوری در زمان خود نبی اکرم$ انجام شده است. بر خلاف نظر بعضی از آقایان که خیلی هم بر آن تأکید و اصرار دارند و تبلیغ می‌کنند که هر سوره‌ای در جایی نوشته بودند و به صورت پراکنده بوده و قرآن مدونی در زمان پیغمبر اکرم نداریم، نه این حرف صحیح نیست. با توجه به همین روایت معلوم می‌شود که قرآن به صورت یک کتاب مدون در زمان پیغمبر اکرم$ جمع آوری شده و سورۀ حمد در اولین سورۀ آن بوده است. البته حالا ما بحث در مورد ترتیب نزول نکردیم که ترتیب نزول آیات قرآن بسیار عزیز و محترم است اما به دست ما نرسیده است اما باید متوجه این نکته بود که هر سوره‌ای از سُور قرآنی یک غرض و هدف برای خودش دارد. هر یک مانند یک شهر است. وقتی به مملکت قرآن نگاه می‌کنید هر کدام از این سور برای خودشان یک شهر محسوب می‌شود. خدای تبارک و تعالی این شهرها را کامل می کند. بله گاهی در ترتیب نزول یک مقدار این سوره را تکمیل می‌کند، یک مقدار سورۀ دیگر را و هر کدام از اینها شهرهایی است در حال تکمیل شدن. ترتیب نزول خیلی مهم است اما خود این شهرها و ترکیب بین اینها که به چه صورتی بعداً در قرآن قرار بگیرد این هم بسیار مهم است. خدای تبارک و تعالی این سوره حمد را به این کیفیت که فاتحه الکتاب است قرار داده و پیغمبر خدا از آن به فاتحه کتاب خدا، یعنی آغازگر کتاب خدا یاد می‌کرده‌اند. انشاالله خدای تبارک و تعالی هم قلب و دل ما را برای درک معانی سورۀ حمد فتح کند.


[1] تفسير عياشی، محمد بن مسعود عياشی، ج1، ص20؛ تفسير مجمع البيان، شيخ طبرسی، ج1، ص48؛  معارج اليقين في أصول الدين، سبزواری، ص122؛  زبدة التفاسير، ملا فتح الله كاشانی، ج1، ص18؛  وسائل الشيعة، حر عاملی، ج6، ص232؛  تفسيربرهان، سيد هاشم بحرانی، ج1، ص98؛  بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج89، ص237؛ تفسير كنز الدقائق، شيخ محمد قمی مشهدی، ج1، ص10.

[2] تفسير مجمع البيان، شيخ طبرسی، ج1، ص47؛ تفسير منهج الصادقين في إلزام المخالفين، ملا فتح الله كاشانی، ج‏1، ص20؛ زبدة التفاسير، ملا فتح الله كاشانی، ج1، ص17؛ تفسير الصراط المستقيم، بروجردی، ج3، ص34.

[3]. سورۀ حجر 87.

[4]. أمالی، شيخ صدوق، ص240؛ عيون أخبار الرضا%، شيخ صدوق، ج1، ص270؛ تفسير إمام عسكری، ص29؛ تفسير مجمع البيان، شيخ طبرسی، ج1، ص48؛ معارج اليقين فی أصول الدين، سبزواری، ص122؛ تأويل الآيات، سيد شرف الدين أستر آبادی، ج1، ص23؛ مجمع البحرين، طريحی، ج1، ص74؛ وسائل الشيعة، حر عاملی، ج6، ص190؛ زبدة التفاسير، ملا فتح الله كاشانی، ج1، ص18؛ تفسير برهان، سيد هاشم بحرانی، ج1، ص95؛ بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج89، ص245؛ تفسير نور الثقلين، شيخ حويزی، ج1، ص5 ؛ تفسير كنز الدقائق، شيخ محمد قمی مشهدی، ج1، ص8.

[5]. أمالی، شيخ صدوق، ص240؛ عيون أخبار الرضا%، شيخ صدوق، ج1، ص270؛ تفسير إمام عسكری، ص29؛ تفسير مجمع البيان، شيخ طبرسی، ج1، ص48؛ معارج اليقين فی أصول الدين، سبزواری، ص122؛ تأويل الآيات، سيد شرف الدين أستر آبادی، ج1، ص23؛ مجمع البحرين، طريحی، ج1، ص74؛ وسائل الشيعة، حر عاملی، ج6، ص190؛ زبدة التفاسير، ملا فتح الله كاشانی، ج1، ص18؛ تفسير برهان، سيد هاشم بحرانی، ج1، ص95؛ بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج89، ص245؛ تفسير نور الثقلين، شيخ حويزی، ج1، ص5 ؛ تفسير كنز الدقائق، شيخ محمد قمی مشهدی، ج1، ص8.

1/5 - (1 امتیاز)

اين مطلب را به اشتراك بگذارید

اشتراک گذاری در telegram
اشتراک گذاری در whatsapp
اشتراک گذاری در twitter

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

از شما متشكریم

عضويت شما در سايت با موفقيت انجام شد

5/5

ايميل ها بزودی برای شما ارسال می شوند