الله از اسماء ذات الهی و در برخی آیات به عنوان اسم الله وصفی
اسم الله وصفی بالاترین اسم در عالم الوهیت و اشتمال اسم الله بر تمام اسماء الهی
اسم رحمان مبدأ قوس نزول خلقت و اسم رحیم مبدأ قوس صعود خلقت
اندارج عوالم اسماء الهیه در اسم الله و اندراج عوالم خلقت در الرحمن الرحیم
شروع دفتر وجود با عالم اسماء و فیض حق تعالی
رحمت واسعه الهیه شعار دین اسلام
فیلم جلسه بيست و سوم
صوت جلسه بيست و سوم
بحث ما در تفسیر بسم الله الرحمن الرحیم در کلمه اسم و الله بود. گفتیم باید اینجا با عالم اسماء خدای تبارک و تعالی آشنا شویم و بعد به این نکته متوجه شویم که چرا فرموده‌اند تمام علوم در قرآن و تمام علوم قرآن هم در سوره حمد و تمام سوره حمد در این آیه است و این آیه برترین آیه خداست.
خلاصه‌ای در مورد ترتیب عوالم عالم
مقدماتی درباره عوالم خلقت عرض شد. گفته شد در عوالم توحید ما عالم ذات، عالم احدیت، و عالم الوهیت داریم که عالم اسماء و صفات خداست، همان عالمی که اسماء الله الحسنی در آن عالم هستند. در طرف دیگر وقتی وارد عالم خلقت می‌شویم ابتداء به اسماء و صفاتی برمی‌خوریم که عین ذات نیست که آن اسماء و صفات فعلیه است. بر طبق اصطلاحی که عرض شد بعضی از اسماء خدا اشاره می‌کند به مقام ذات خدای متعال. اسمائی که در عالم احدیت است فقط ذات خدا را نشان می‌دهد و اسماء ذات است. بعضی از اسماء خدا اشاره است به عنوان اینکه اینها اسماء الله هستند و اینها هم عین ذات خداست، در مورد اسماء صفات هم تعبیر شده که وجوداً عین ذات خدای متعال است امّا اینها جزء اسماء ذات محسوب نمی‌شود و جزء اسماء صفات هستند. اگر چه بسیاری از بزرگان قائل هستند اینها وجوداً عین ذات خدای متعال هستند، اگر بعضی دیگر اینها را جدا از مقام ذات می‌دانند. اما اسماء فعل عین ذات خدای متعال نیست.
بحث و توضیح در کلمه «اسم» و «الله»
اما به توضیح اسم شریف الله می‌رسیم. اولاً باید توجه کنیم که در این آیه شریفه نفرموده بالله الرحمن الرحیم بلکه فرموده بسم الله الرحمن الرحیم. این الله کجاست؟ گاهی اوقات گفته می‌شود الله و مراد ذات خدای تعالی است و گاهی الله میگوییم و منظور اسم الله است. اسم غیر از ذات است. اسم نشانه ذات است. وقتی در این مقام بسم الله گفته می‌شود درباره چیست؟ درباره عالم اسماء و صفات است.
مبدأ اشتقاق اسم
برای کلمه اسم در لغت عربی دو مبدأ اشتقاق ذکر شده است. ادبای بصره گفته‌اند از سموّ به معنای رفعت مشتق شده است. در وجه تسمیه آن هم گفته‌اند گویا وقتی کسی را صدا می‌کنند نام او را بلند کرده و او را سربلند می‌کند، نامش بلند می‌شود. ادبای کوفه هم معتقدند که اسم از وسم گرفته شده است. در روایاتی هم که در این زمینه نقل شده است این معنای دوم را تأیید می‌کند که از حضرت می‌پرسند اسم به چه معناست؟ حضرت می فرمایند:«أَسِمُ عَلَى نَفْسِي بِسِمَةٍ مِنْ سِمَاتِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ هِيَ الْعُبُودِيَّة»[1] یعنی من خودم را نشانه گذاری می‌کنم، بر جان خودم به یک نشانه‌ای از نشانه‌های خدا، و آن عبادت است. وقتی میگوییم بسم الله، معنایش در باطن این است. این معنایی است که از امام رضا% نقل شده است. از حضرت می پرسند که سِمَ یعنی چه؟ امام رضا% می‌فرمایند: هی العلامه، نشانه است اسم علامت خداست، نشانۀ خداست. وقتی می گوییم بسم الله الرحمن الرحیم تمام این اسماء نشانه خدای متعال است.
الله ذاتی و الله وصفی
حال وقتی الله گفته می‌شود، گاهی اوقات قصد دارید تنبیه به ذات خدای متعال کنید که این را الله ذاتی می‌گویند. امّا گاهی صحبت از یک اسمی می‌کنید از اسماء خدا، که اسم جلاله است. این اسم در آن عالم الوهیتی که درباره‌اش صحبت کردیم فوق تمام اسماء خدای متعال است. این اسم الله مستجمع جمیع کمالات اسماء و صفات است. یعنی تمام این اسماء دیگر گویی در دل اسم الله است و کأنّ از اسم الله متولد می‌شود. این الله را در این مقام الله وصفی می‌گوئیم، یا ما به تعبیری میگوییم اسمُ الله، بعضی تعبیر به الله وصفی دارند و ما به آن اسمُ الله می‌گوئیم. اما آن الله ذات الله است. در اینجا ما می‌گوئیم بسم الله یعنی استعانت می‌کنید به اسم الله، شروع می‌کنید با اسم خدا، کلمه اسم را به الله اضافه می‌کنید. عدّه‌ای تعبیر دارند که الله اشاره به ذات بوده است و اینجا می‌گوئید اسم آن الله ذاتی. یعنی شروع می‌کنم کارم را یا استعانت می‌جویم به آن اسم الله ذاتی. پس ما یک الله ذاتی داریم و یک اسم جلاله داریم در عالم الوهیت که اسم الله می‌شود. این هم یک نکته بسیار مهم است که در باب تفسیر ما باید بر آن خیلی دقت کنیم.
در بعضی از آیات و روایت وقتی صحبت از الله می‌شود منظور ذات خدای تبارک و تعالی است و در بعضی مقام‌ها اشاره می‌کنند به همان اسمی اللهی که تمام این اسماء الهی را در دل خودش دارد.این هم یک نکته که بعضی بزرگان به آن اشاره کردند.
اسماء جلال و اسماء جمال الهی
نکته دیگری اینکه بعضی از اسماء الهی، اسماء جلال هستند و بعض دیگر اسماء جمال. اسمائی که در آنها صحبت از لطف و رحمت است همه اسماء جمال هستند و آن اسمائی که صحبت از قهر و غضب خداست مثل «یا منتقم» و «یا قهار» اسماء جلال هستند. عظمت خدا هم از اسماء جلال حساب آمده است.
توضیحاتی در مورد الله
بعد از بیان این مقدمات به سراغ بسم الله الرحمن الرحیم می‌رویم. خود الله اسم ذات خداست، وقتی میگوییم اسم الله یعنی منظور ما از الله ذات خدای متعال است امّا اسم الله همان الله وصفی است. ما می‌خواهیم دفتر وجود را با عالم اسماء شروع کنیم. ابتدای عالم اسماء می‌شود اسمُ الله در عالم الوهیت.
توضیحاتی در مورد رحمانیت و رحیمیت خدا
بعد از آن به سراغ دو تا اسم می‌آییم که این دو تا اسم بسیار مهم است. در واقع شعار دین اسلام این دو تا اسم است: رحمت خدا. شعار دین اسلام رحمت است. قرآن اسلام بعد اسم الله یعنی بعد از شناخت خدای متعال اولین اسمی که که قرآن به شما معرفتی می‌کند رحمت خدای متعال است، هم رحمانیت هم رحیمیت، یکی از این دو هم کافی نیست و باید هر دو با هم در وجود ما قرار بگیرد که خلقت ما با هر دو ارتباط دارد و با رحمت شروع می‌شود. پیغمبر خدا$ با انبیاء دیگر یک تفاوت دارد، بعضی از انبیاء نبیّ الله هستند، بعضی مثل حضرت موسی کلیم الله، هستند، بعضی مثل حضرت عیسی روح الله هستند، به پیغمبر خدا «وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِين»(انبیاء:(107 ارسال پیغمبر خدا به عنوان رحمت برای تمام عالمیان بوده است، نه فقط برای مسلمانان،بلکه برای عالمیان. شعار دین اسلام رحمت است. این هم نکته بسیار مهمی است. این رحمت دو تا شعبه دارد این دو تا شعبه رحمت هر دو باید بیاید. در بعضی از آیات قرآن اشاره شده است: «کِفْلَینِ مِنْ رَحْمَتِهِ»(حدید:28) این دو شعبه رحمت را باید بشناسیم. رحمان صیغه مبالغه است دلالت بر کثرت دارد به تعداد هر مخلوقی، خدا یک رحمتی دارد که این رحمانیت خداوند می‌شود. تمام این مخلوقات از اسم رحمان به دنیا آمده‌اند. اگر یادتان باشد در مباحث قبلی که درباره حروف بحث می‌کردیم می‌گفتیم: میم ملک خداست و متشکّل از دو قوس است: قوس نزول که همه ما از پیش خدا به دنیا آمدیم و دوباره با قوس صعود به نزد خدا برمی‌گردیم. این اسم رحمان اشاره به قوس نزول دارد که همه ما با رحمانیت خدا به دنیا آمده‌ایم. رحمانیت خدا شامل همه اعم از مؤمن و کافر می‌شود. خدا می‌فرماید: خلقت خودم را با اسم الله شروع کردم که در اینجا به سراغ مقام ذات می‌روید. اول الله ذات خداست، اسم الله می‌روید سراغ عالم الوهیت، بعد از آن رحمانیّت را می‌گوئید که آن رحمتی است که شما از آن خلق شده‌اید. «از رحمت آمدند و به رحمت روند خلق» از رحمان خلق شدی و از رحمت خدا آمدی و بعد دوباره به رحمت خدا باید بروی. کسی که از دنیا می‌رود به او گفته می‌شود به رحمت خدا رفت، دوباره به رحمت خدا برمی‌گردد و قوس صعود را می‌گذراند. ان شاء الله که با رحیمیت همه برگردند. رحیمیت هم از رحمت است. صفت مشبه است یعنی رحمت با دوام. مؤمنین با رحیمیت به طرف خدا برمی‌گردند. از رحمانیت همه بهره میبرند اما رحیمیت خدا مختصّ به آن کسی است که خودش را وصل به خدا کند. پس وقتی می گویید بسم الله الرحمن الرحیم هم عالم توحید درون آن نهفته است که آن الله ذاتی و اسمُ الله باشد، هم رحمانیّت و رحیمیت خداست که تمام مخلوقات را در برگرفته همه با رحمانیت آمدند در دنیا و همه با رحیمیت بر می‌گردند. خدا کلید خلقتش را به شما معرفی کرده است. اسم الله بعد اسم رحمانی که همه آمدید به دنیا و بعد اسم رحیمی که با رحمت ادامه دارِ خدا، به نزد خدا برمی‌گردید. این دایره خلقت را دور می زنید، «إِنَّا لِلَّٰهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ». توجه کنید در یک آیه هم اشاره می‌کند به ذات، هم به عالم اسماء و صفات، هم به خلقت و کلّ خلقت را در یک دایره قرار می‌دهد، رحمانیت نصف دایره، رحیمیت نصف دوّم دایره. ان شاءالله خدای تبارک و تعالی ما را هم از آن رحمت واسعه خودش که شعار دین اسلام است و از آن محبت خودش بهره‌مند سازد و مستغرق در محبّت و رحمت خدا شویم.
[1] عيون أخبار الرضا عليه السلام ؛ ج1 ؛ ص260